Met klinkende munt

Vondsten: de munten

Alle aangetroffen munten zijn aan diverse analyses onderworpen. Door de slechte conservering van de 105 munten van koperlegering (assen, sestertii en dupondii) is minder dan de helft determineerbaar (afb. 3). De vier zilveren denarii zijn nog wel in goede conditie. Eén van de sterk gecorrodeerde munten is op microschaal onderzocht met neutronen- en röntgentomografie.

Met deze techniek wordt van een voorwerp een groot aantal (honderden!) scans gemaakt met een neutronenbron of röntgenstraling. Door die scans digitaal te combineren, wordt een 3D-model gemaakt van het voorwerp, dat vervolgens verder kan worden verwerkt, bijvoorbeeld door het maken van virtuele doorsnedes. Dit onderzoek is uitgevoerd door Lambert van Eijck, Dominique Ngan-Tillard en Zhou Zhou van de Technische Universiteit Delft en Hans Huisman van de RCE (afb. 4). Met deze technieken bleek het mogelijk om de munt te determineren als sestertius van keizer Hadrianus.

De samenstelling van de munten is gemeten met de handheld XRF door Bertil van Os (RCE). Röntgenfluorescentiespectrometrie (vanuit het Engels afgekort tot XRF) meet de anorganische samenstelling van een (bodem)monster of object door het oppervlak aan röntgenstraling bloot te stellen. Dit onderzoek heeft bijgedragen aan de determinatie van de sterk gecorrodeerde munten. Dit geldt met name voor de oudere munten, die nog een relatief zuivere samenstelling hebben: koper voor de assen, brons voor de sestertii en messing voor de dupondii.

Ook toont dit onderzoek aan dat de munten uit de eerste eeuw nog een samenstelling hebben die was voorgeschreven door het Romeins gezag. De munten uit de volgende eeuwen laten zien dat er sprake was van het loslaten van deze strikte regelgeving: aan veel munten werd lood toegevoegd en van een strakke samenstelling per munttype lijkt geen sprake meer. Dit wijst ook op tekorten aan zuiver metaal aan het einde van de tweede eeuw. De intrinsieke waarde van het materiaal wordt minder belangrijk, maar de munten blijven hun nominale waarde houden.

Essentieel was het numismatisch onderzoek dat is uitgevoerd door Liesbeth Claes van de Universiteit Leiden. Dit heeft inzicht gegeven in de datering, waarde en boodschap van de munten. De oudste munt is een Republikeinse denarius uit 90 v.Chr., de jongste een munt van Marcus Aurelius, geslagen in 162 of 163 n.Chr. Op basis van de datering en samenstelling van de munten concludeert ze dat deze waarschijnlijk niet tot één gelijktijdige depositie hebben behoord, maar gedeponeerd zijn vanaf het einde van de eerste eeuw tot aan het einde van de tweede of begin van de derde eeuw. De munten laten opvallend vaak afbeeldingen zien die gerelateerd zijn aan het leger, muntuitdeling en religieuze handelingen. Dit zou kunnen wijzen op selectie van bepaalde typen munten voor depositie.

Door de ligging in een relatief natte context is rond de munten van koperlegering een dikke ijzerkorst ontstaan. Analyse van deze korst met de XRF toont aan dat de ijzerhydroxide rond de munten vrij snel na deponering heeft plaatsgevonden. Omdat de munten individueel met een ijzerkorst bedekt waren, is het dan ook waarschijnlijk dat het om meerdere afzonderlijke deposities gaat. Als het om één muntschat zou gaan, waren de munten aan elkaar geroest. Deze interpretatie sluit aan bij die van de numismatisch specialiste.

Als laatste stap is een slijpplaat van een van de munten bestudeerd. Dat is gedaan met een rasterelektronenmicroscoop (SEM, Scanning Electron Microscope) voorzien van energiedispersieve röntgenspectroscopie (EDX), uitgevoerd door Ineke Joosten (RCE).

Zo kan de microstructuur van de munt in hoge resolutiebeelden worden bekeken, in combinatie met chemische analyse van het oppervlak. Dit levert detailinformatie op over de interactie tussen corrosie en bodemprocessen en daarmee de manier waarop de concretie rond de munt zich heeft gevormd. Dit onderzoek toont aan dat de munten niet verspoeld waren en bij ontdekking nog in primaire context hebben gelegen. Ook de omvang van de zone waarin de munten zijn ontdekt (ca. 50 bij 50 m) spreekt tegen een interpretatie van een muntschat die door post-depositionele processen verspreid is geraakt.

Welke kennis leverde dit op?

Op basis van deze resultaten kunnen de onderzoeksvragen over de landschappelijke en archeologische context van de munten, hun aard, datering en samenstelling en de reden voor depositie worden beantwoord: de gevonden munten zijn gedeponeerd bij rituele handelingen in de eerste eeuwen van onze jaartelling. Gedurende meer dan een eeuw hebben mensen doelbewust een of meer munten en mogelijk ook andere kostbaarheden zoals paardenhangers aan de drassige oever van de Aa gedeponeerd. Hoewel de aanwezigheid van een oversteekplaats in deze periode niet kon worden aangetoond, is dit op basis van de landschappelijke situering en historische kaarten wel aannemelijk. We vermoeden dat de munten aan een of meer goden zijn geofferd, voor of als dank na een veilige oversteek (afb. 5). Hierbij is in de meeste gevallen niet gekozen voor de meest waardevolle munten, maar mogelijk zijn wel doelbewust munten met een specifieke boodschap geselecteerd.

Geconcludeerd kan worden dat hier sprake is van een sacrificial landscape[4] uit de Romeinse tijd. De praktijk van depositie van waarde- en betekenisvolle objecten in een natte context zoals rivieren, moerassen en bronnen is een traditie met wortels in de prehistorie die feitelijk nog steeds voortduurt – denk aan het gooien van een muntje in een fontein.

De grote tijdsdiepte van de munten geeft een kijkje in de ontwikkeling van de Romeinse economie. Duidelijk is de overgang van een strak gereguleerd (centraal aangestuurd) muntstelsel met munten van voorgeschreven legeringen naar een geldsysteem dat is gebaseerd op de nominale waarde van munten, die bij wijze van spreken lokaal geproduceerd konden worden uit gerecycled metaal aangevuld met lood.

Naast deze inhoudelijke kenniswinst bevestigt het onderzoek ook de hoge archeologische verwachting die dit soort landschappelijke locaties (versmallingen van beek- of rivierdalen direct grenzend aan hogere gronden) verdienen. Tot slot toont het onderzoek ook de meerwaarde aan van de vondsten gedaan door particulieren met metaaldetector. Deze vullen het spectrum van vondsten uit archeologisch onderzoek aan, zowel wat betreft aard van de vondst als vondstcontext.

Aanbevelingen & tips

Het onderzoek laat zien dat een combinatie van verschillende technieken veel informatie oplevert. Het is aan te bevelen om vaker meerdere (relevante) soorten specialistisch onderzoek in te zetten. Daarbij is het belangrijk dat specialisten bij alle fasen van het onderzoek worden betrokken: bij het opstellen van het programma van eisen, bij de uitvoering van het veldwerk, de evaluatiefase, de interpretatie van de vindplaats en bij het schrijven van de synthese. Specialistisch onderzoek moet een integraal onderdeel van het project zijn en niet pas starten als het reguliere archeologische onderzoek is afgerond.

Besteed tijdens onderzoek aandacht aan depositionele en post-depositionele processen. Dit is net zo belangrijk als de ‘gangbare‘ analyse van de vondsten, sporen en profielen. Ook de corrosie van metaalvondsten heeft bijvoorbeeld informatiewaarde. Het is belangrijk hiermee rekening te houden en metaalvondsten niet meteen na het onderzoek automatisch te laten conserveren.

Dit onderzoek toont tot slot de waarde aan van tomografische technieken voor het non-destructief 3D-onderzoeken en visualiseren van objecten. De technieken kunnen worden toegepast op artefacten, maar ook op bodems en grondsporen.

[4] Fontijn 2003.